Στις αρχές του 19ου αιώνα o Ελληνισμός, ώριμος πλέον να διεκδικήσει την ελευθερία του, αποφάσισε να στηριχτεί αποκλειστικά στις δικές του δυνάμεις εναντίον του οθωμανικού δεσποτισμού. Η τελική πρόθεσή του συμπυκνώνεται στο ακόλουθο απόσπασμα από το κείμενο κατήχησης του Αρχηγού των Ποιμένων της Φιλικής Εταιρείας: «Τὸ μόνον εἴδωλον τῆς λατρείας μας εἰς τὸ ἑξῆς εἶναι ὁ σίδηρος, ὅτι μέσα εἰς αὐτὸ τὸ πολύτιμον μέταλλον εἶναι κρυμμένη ἡ ἐλευθερία μας, ὅτι μόνον αὐτός, μεταμορφούμενος εἰς πυροβόλα καὶ κοφτερὰ σχήματα, μέλλει νὰ τινάξῃ τὸν βαρὺν ζυγὸν ὅπου πρὸ τοσούτων χρόνων κάμνει νὰ στενάζῃ πικρῶς τὸ εὐγενέστερον καὶ κλασσικώτερον ἔδαφος τῆς Ὑφηλίου».
Οι αγωνιστές του ’21 με βαθύτατη εθνική συνείδηση και σωφροσύνη εγκολπώθηκαν την παράτολμη απόφαση που εκφράστηκε επιγραμματικά με τη φράση: Ή ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ Ή ΘΑΝΑΤΟΣ (Ή ΕΑ Ή ΘΑ).
Στο πεδίο της μάχης εφαρμόστηκε ο άτακτος πόλεμος της ενέδρας και του αιφνιδιασμού. Τα όπλα που χρησιμοποιούνταν προέρχονταν από προγονική κληρονομιά, από αγορές ή δωρεές και κατά τη διάρκεια του Αγώνα από λαφυραγωγίες. Παράλληλα για τον εξοπλισμό φρόντιζαν η Κεντρική Διοίκηση του Αγώνα και οι Τοπικές Διοικήσεις, οι οποίες είτε αγόραζαν όπλα και άλλα εφόδια είτε τα παραλάμβαναν με μυστικές αποστολές από φιλελληνικές επιτροπές και κομιτάτα.
Η βασική πολεμική εξάρτυση απαρτιζόταν από εκηβόλα όπλα (όπλα που βάλλουν από μακριά) και αγχέμαχα φορητά όπλα (όπλα κατάλληλα για μάχη σώμα με σώμα), προερχόμενα από Ανατολή και Δύση.
Οι Έλληνες χρησιμοποίησαν ευρύτατα τα τουφέκια. Ήταν εμπροσθογεμή φορητά όπλα με μηχανισμό πυρόλιθου τα οποία αναρτόνταν από τον ώμο με ιμάντα. Ο επικρατέστερος τύπος τουφεκιού που συνδέθηκε με τον Αγώνα του ’21 ήταν το καριοφίλι. Χρησιμοποιήθηκαν επίσης και άλλοι τύποι τουφεκιού: λαζαρίνα, νταλιάνι, αρμούτι, μάντζαρι, μηλιόνι και άλλα. Η ονομασία τους καθιερώθηκε κυρίως από τον τόπο προέλευσης, το σχήμα κάποιου τμήματος ή το όνομα του κατασκευαστή – οπλουργού ή εργοστασίου. Ευρύτατη χρήση είχαν και οι πιστόλες, εμπροσθογεμείς, βραχύκαννες ή μακρύκαννες, με μηχανισμό πυρόλιθου.
Κύριο αγχέμαχο όπλο ήταν το ανατολικής προέλευσης γιαταγάνι, μάχαιρα με ελαφρά κυρτή ή ευθεία λεπίδα. Οι μάχαιρες ανάλογα με τον τύπο τους και την τοποθέτησή τους προσδιόριζαν σημειολογικά το αξίωμα και την κοινωνική θέση του κατόχου. Σύμβολα αξιώματος ήταν και οι πελέκεις καθώς και η στρατιωτική ράβδος (τοπούζι).
Οι διαφόρων τύπων σπάθες αναρτόνταν συνήθως από τον ώμο με κορδόνι. Οι επικρατέστεροι τύποι ήταν τρεις: η σπάθη με κυρτή πλατιά λεπίδα (πάλα), η σπάθη με μακρύτερη και στενότερη λεπίδα (κιλίτζ) και η σπάθη με ευθύγραμμη λεπίδα, που χρησιμοποιούσαν οι ναυτικοί και την αποκαλούσαν ναυμάχο σπάθη. Οι ναυτικοί χρησιμοποιούσαν και άλλους τύπους όπλων.
Ο βασικός οπλικός εξοπλισμός συμπληρωνόταν με διάφορα εξαρτήματα: μικρές μήτρες για το χύσιμο των σφαιρών, μεζούρες για την ακριβή μέτρηση της πυρίτιδας, μεταλλικά ή δερμάτινα δισάκια για το μπαρούτι, περίτεχνες θήκες διαφόρων σχημάτων μέσα στις οποίες διαφύλασσαν το λίπος για τη συντήρηση των όπλων (μεδουλάρια) και μεταλλικές θήκες για τις ατσαλόπετρες (παλάσκες). Οι πιστόλες και τα γιαταγάνια τοποθετούνταν στο σελαχλίκι, δερμάτινη ζώνη καλυμμένη κυρίως με περίτεχνο χρυσοκέντημα. Τα εγχειρίδια και το χαρμπί χρησίμευαν για το τάπωμα, το καθάρισμα και τη λίπανση των όπλων. Αντικείμενα προσωπικής χρήσης, όπως κιάλια, τάσια (κούπες) και καλαμάρια, συμπλήρωναν την πολεμική εξάρτυση.
Τα υλικά κατασκευής των όπλων ήταν ο χάλυβας, ο χαλκός, το ξύλο, το κόκαλο, ο χρυσός, το ασήμι, το σαβάτι, το δέρμα, το ύφασμα, ο μάργαρος και οι πολύτιμες ή ημιπολύτιμες πέτρες, οι οποίες εκτός από πολυτέλεια και αισθητική θεωρούνταν ότι προσέδιδαν σε αυτά και φυλακτικές ιδιότητες.
Στις ασημένιες ή μαλαμοκαπνισμένες επενδύσεις των όπλων, οι Έλληνες λαϊκοί μεταλλοτεχνίτες αποτύπωσαν εικαστικά θέματα, τα οποία αντανακλούν το όραμα του Απελευθερωτικού Αγώνα και την πίστη στον Θεό. Πλούσιες άνθινες συνθέσεις και αφηγηματικές σκηνές της καθημερινής ζωής εκφράζουν την αισιοδοξία για έναν μελλοντικό ελεύθερο βίο. Θρησκευτικά σύμβολα, παραστάσεις αγίων και επιγραφές επίκλησης της θεϊκής βοήθειας δηλώνουν τη βαθιά χριστιανική πίστη. Παράλληλα, οι λαϊκές πατροπαράδοτες δοξασίες προβάλλονται μέσα από εικονογραφικά θέματα αποτρεπτικά του κακού. Σκηνές και πρόσωπα εμπνευσμένα από τη μυθολογία και την ιστορία των αρχαίων Ελλήνων, όπως ο Ηρακλής, η θεά Αθηνά, ο Μέγας Αλέξανδρος, ο δικέφαλος αετός, δηλώνουν τη βαθιά πεποίθηση για συνέχεια της ιστορίας του Ελληνισμού.
Σήμερα, τα όπλα του Αγώνα, επώνυμων και ανώνυμων αγωνιστών, αναγνωρίζονται ως ιερά κειμήλια του Έθνους και αποτελούν αξιοθαύμαστα δείγματα της νεοελληνικής αργυροχρυσοχοΐας του 18ου και του 19ου αιώνα.
